³[ošå¹ã ºàÒü¹¤à ëºàº >ìv¡ "ƒå¤å ëºàº í>>¤à, ëºàº W¡àJ;>¤à A¡>à>à ëÒà;>[¹¤ìK?
|
P¡oW¡–ƒø A¡A¡[W¡}t¡à¤³
³[ošå¹ã ëºàºKã ó¡\¤à ³ÅA¡[Å}Kã ³t¡à}ƒà ³³àR¡ƒÎå ëA¡àº³ "[΃à =³\[J¤à íºìJø¡ú ëºàºKã ó¡\¤à í>>[‰îR¡ƒà ¤õ[i¡Å[Å}>à ³[ošå¹ã ëºàºKã ³t¡à}ƒà í>>[¤¹´¬à, =[´¬¹´¬à Úà´Ã¤à º>[Å} "³[ƒ 'ìJàÚKã ó塹硚Îå >v¡¤à ³ìJàÚ>à í>>[¤¹[´Ã¤à ³*}[Å} "[Î "R¡A¡š[>¡ú A塳\à 1937 ƒà [Îì\ ë\àƒ¢à>>à A¡´šàÒüº ët¡ï¤à ºà³àÚ 341 šà>¤à Òü}[ºÅ, ë¤Uà[º "³[ƒ ³[ošå¹ã [ƒG>à[¹ ëó¡àR¡[J¡ú ³[ÎKã ³t¡à}ƒà Journal of the Asiatic society of Bangal, Vol. XLIV, 1875 A¡ã ºà³àÚ 173 ƒKã 181 ó¡à*¤ƒà Úà*[¹¤à [\'W¡ [ƒ³à–i¡>à ³[ošå¹ã Køà´¶à¹Kã ³t¡à}ƒà =[´Ã¤à ¯àó¡³ ëÚ}[³Ä¤à ÚàÒü¡ú ³[ošå[¹ ëºàºKã Køà³à¹ ëÒï[\B¡ã *Òü>à t¡ìÅ}>à JR¡¤à R¡³[‰, "³Îå} ³[ÎKà ³¹ã íº>¤à "³v¡à íºt¡¤>à Úåì¹à[šÚà>[Å}>à A¡>àP¡´¬à "³Kã Jè;t¡à ëºÙà ÚàÒü¡ú '>à JR¡\¤ƒà, ëºàº "[ÎKã ³t¡à}ƒà Òü}[ºÅ-³[ošå¹ã [ƒG>à[¹ ºàÒü[¹A¡ "³JA¡ íº[¹ "ƒå¤å ëÒï[\A¡ Úà´•à ¯à;[º¡ú ëºàº "[Î ÒàăKã ³ÅàKã *Òü¤à ³ÅA¡ "³à íº¹A¡Òü "³[ƒ ëºàº "[Î "A¡A—¡¤à W¡à} "³ƒà Òüƒå>à ºàA¡Òü¡ú ³[ÎKã ³*} ³ìÚA¡ ëÒï[\A¡Îå íº[¹ "³Îå} ëÒï[\A¡Îå [\*[>Úàìºà[\ "³[ƒ Òü³å}-³>å}Kã *Òü¤à ë¹ìA¡àƒ¢[Å} Òü¤ƒà Åã[\Ä[¹ "ƒå¤å "W¡´¬à ºìÀà> Òü[t¡B¡ã ¯àó¡³ šè´•³v¡û¡à ¤Uºà >;yKà ¤Uºà ³ìÚv¡û¡à ³[ošå¹ã ëºàº Òü¤à W¡x[¹¡ú
ë>ài¡ "[΃à ët¡ï[¹¤à ¯àó¡³[ƒ šã[¹¤à Køà³à[i¡ìA¡º ëó¡à³¢ "[Î R¡àR¡[º¤à ëºàº "[΃Kã ëºï[J¤[>, '>à ÒàÚ[J¤à ë³>å[ÑI¡Ÿi¡ "[΃Kã >ìv¡, ³ƒåƒà ³t¡³ ëºàÒü¹¤à "[¹¤à ëºàºKã ³*} A¡Úà Úà*[¹, "³Îå} t¡ìÅ}>³A¡ ³[Î ÒüW¡³ W¡´¬à ³[ošå¹ã ³ãW¡³ "³>ó¡à*¤à Úà´•à ¯à>à ëºï[Å>¤à R¡³ìƒ¡ú "ìt¡àÙà "³>à 1888 ƒà A.J. Primpose, officiating political agent, Manipur >à ëó¡àR¡[J¤à A Manipuri Grammar Vocabulary and Phrase book ÒàÚ[¹¤à ºàÒü[¹A¡ "[ÎKã ¯àìÒïìƒàv¡û¡à ³=v¡û¡à šã[¹¤à ë>ài¡[Å}[Î Òü[¹¡ú ³[ÎKã ºàÒü[¹A¡ "[Îƒà ³[ošå¹ã ëóø¡\, šø³à>-šà "³[ƒ [Ñš[Îì³> *ó¡ ³[ošå¹ã A¡ì¹ìÑšàì–ƒX ó¡\>à Úà*¹¤à ºà³àÚ 100 šà>¤à ³[ošå¹ã Køà³à¹ ºàÒü[¹A¡ "³[>¡ú ³[ÎKã ³=v¡û¡à A塳\à 1908 t¡à [i¡[Î ëÒàƒÎ>>à ëó¡àR¡[J¤à ‘[ƒ í³ît¡Î’ ÒàÚ¤à ºàÒü[¹v¡ûå¡Kã ºà³àÚ 155 ƒKã 211 ó¡à*¤ƒà Køà³à¹, ëÚA¡ źàÒü "³[ƒ Úè´•àA¡ "³Îå} >å[³; A¡àÙà šåÚàKã ¯àÒ씂àA¡ ó¡\>à Úà*[¹¡ú "³[ƒ í³ît¡ ëºàºKã ³t¡à}ƒà Ç¡KàÚ>à Òü[¹¡ú Å´š;>à =³\¹¤ƒà-ÿ- "Òà>¤à í³ît¡[Å} ¤[³¢\[Å}Kà >A—¡¤à ³àĤà Úà´•à íº, "³[ƒ ëºàºKã ³³àR¡ "³Îå} ³tå¡}ƒà t¡Ùà [šø[i¡G "³[ƒ Î[i¡G[Å} "[Î ¤[´¶¢\ "³[ƒ [i¡ì¤i¡à> ëºàº[Å}Kà Úà´•à ³àĤà "³[ƒ >îA—¡ ÒàÚ¤ƒå Òü[¹¡ú ëºàÚ>>à [³Ê¡¹ ëƒ[¤Î>à "³åB¡à ëÒÄà šè[A—¡} [W¡}[Å>¤à ¯àó¡³[ƒ í³ît¡ "³[ƒ ë¤àìl¡à[Å}Kã ëºàºKã ³¹v¡û¡à ëºàºKã ³W¡; "³[ƒ ëJà씂àv¡û¡à ëºàº ">ãKã >A—¡¤à ³¹ã íºî> ÒàÚ¤à l¡ü;[º¡ú A塳\à 1912 ƒà Revesend Nilliam Pettigrew >à ëó¡àR¡[¤[J¤à ³[ošå¹ (í³ît¡) Køà³à¹ [¯i¡ ÒüºìÊ¡ö[i¡¤ ëÎì–i¡X ºà³àÚ 111 šà>¤à ºàÒü[¹A¡ "³Îå ó¡\>à =[´¬¹´¶ã¡ú ºàÒü[¹A¡ "[ÎKã ³³àR¡Kã ¯àì¹àºƒà "Îå´•à Òü[¹-G.A. Grierson, CIE, ICS >à Òü¤à Linguistic Survey of India Kã Volume-III, part-III Kã ºà³àÚ 24 Kã [¹³àA¢¡t¡à Mr. Primrose Kã ë³>å¸ìÚº "[Î ¯à R¡àR¡¤Kã ³*} Wå¡´¬à ³ìÚA¡ ëÅ}¤à ¯àJìÀà> "³à ó¡}>¤à Úà´•à Aè¡š—à ëÚ}Òü, "³[ƒ A¡>àP¡´¬à "³>à ëºàº "[ÎKã ³ÅA¡ t¡àA¡šà R¡´•¤KンA¡ ¯à칚 ëºïKƒ¤[> ÒàÚ¤à ¯àó¡³Îå Úà*[¹¡ú Lieutenant colonel J Shakespear, political agent of the state A¡ã ³tå¡}ÒüÄÎå ëJĤà A¡ÚàKà ëºàÚ>>à ëºàº "[ÎKã ³šè} ó¡à¤à ³ÅA¡ t¡àA¡šKã =¤A¡ Úàì¹ ÒàÚ>à ëó¡àR¡ìƒàA¡šKà ëºàÚ>>à Reverend William Pettigrew >à Køà³à¹ "[Î ëó¡àR¡[J¤[>¡ú
t¡ìÅ}>à ÒàÚ¹¤ƒà ¤õ[i¡Å[Å}Kã ëA¡àA¡ "[Î "R¡A¡š[>, ³ìJàÚ>à ëÒA¡ íº¹ç¡¤à ³ó¡³ Jè[ƒ}³A¡ ³ó¡³ƒåKã ³ãÚà´•à R¡àR¡>[¹¤à ëºàº, >à;,ºàÒü[>}Kã *Òü¤à ºàÒü[¹A¡[Å}ƒà A¡[¹ Úà*[¹ ÒàÚ>à í>>ƒå>à JR¡>¤à ëÒà;>¤[Î[>¡ú t¡ìÅ}>³A¡ ³ìJàÚ[ƒ ëºàÒüº³ ³šå[>, ³ìJàÚ>à ët¡ï>ã}¤t¡à ët¡ï¤[> "ƒå¤å ëºàÒüº³ ³šå>à ët¡ï[¤¹´¬à "ƒåP¡´¬à R¡[Î 'ìJàÚ>à "ƒåA¡ ëÚï>à ëÒà;>¤à R¡´Ã¤øà ëÒà;>¹¤øà ÒàÚ¤[Î ³ã;ìÚ} "³ƒà =³\¤[>¡ú ¤õ[i¡Å ëºàÒüº³ íºR¡àA¡ "ƒå>à ëÒÄà íó¡ >;yKà ó¡ìv¡ ÒàÚ¤ƒå >ìv¡¡ú ³ìJàÚ>à ët¡ï[¤¹´¬à =¤A¡[Å} "ƒå R¡[ÎKã ³ãì¹àºKà W¡àl¡ü¹àA¡šà W¡à}ƒ´•\>ã}¤à "ƒå[>¡ú
ëÒï[\A¡ "à[i¢¡A¡º "[ÎKã ¯àó¡³ ³[ošå¹ ëºàº ºàÒü¹¤à ëºàº >ìv¡ "ƒå¤å ëºàº í>>¤à ëºàº W¡à*J;>¤à A¡>à>à ëÒà;>[¤[¹¤ìK ÒàÚ¤à ¯àÒ} "[΃à 'ÒàA—¡à ³=v¡û¡à =³\[¹¤[Å} "[Î ³[ošå¹ã ëºàºKã ³t¡à}ƒà ¤õ[i¡Å[Å}>à ³[ošå¹ã ëºàº JR¡>¤à ëÒà;>[¤¹´¬à "³[ƒ í>>[¤¹´¬[Å} "ƒå ëÚ}\¹ç¡¹Kà 'ìJàÚÎå ëÒÄà šè[A—¡} W¡}Òg>ã}¤Kã ¯àJº "³[ƒ ¯àó¡³[Î ºàA¡W¡[¹¤[>¡ú "ƒå³ *Òü>³A¡ ³[ošå¹ã ëºàºKã ó¡\¤[ƒ ¯à;šà >ìv¡ ÒàÚ¤ƒå ºàA¡W¡>ã}Òü¡ú Úåì¹àšt¡Kã ºàA¡[J¤à Òü}[ºÅ[Å}>à ³à캳Kã ³ó¡³ Jè[ƒ}ƒà W¡;šƒà º³ƒ³ "ƒåKã ëºàº, ³ìÚA¡, >à;, ºàÒü[>}Kã W¡;>¤ã[Å} ³åÄà JR¡ƒå>à¡/í>>ƒå>à º³ƒ³ƒåKã íº\¹´¬à šè´¬à ÒüA¡àÒüJå´•[¹ "ƒå¤å R¡[Î[ƒ ³ƒåP¡´¬ƒå Úà´•à ¯à;ìº ÒàÚ¤à Úàì¹, Òüšà-Òüšå[Å}>à =[´¬¹´¬à ³³º Úà´Ã¤à ëºàº-³ìÚA¡ "³[ƒ ëºàºKã ó¡\¹¤à ³ÅA¡[Å} Òü>J;º[Aá¤à >Òàì¹àº A¡Úà Åã[\Ä¤à ¯à;[ÅÀA¡š>à 'ìJàÚKã ëºàº[Î A¡¹´¬à ó¡ã®¡³ƒà íºìÒïKƒìK ÒàÚ¤ƒå J>¤ƒà >å}>à}¤à ó¡à*Òü¡ú ¤õ[i¡Å>à ³[ošå¹ã ëºàº JR¡>¤à ëÒà;î>¡ú í>î> "ƒåKà ³[ošå¹ƒà íº¹´¬à ëšà[º[i¡ìA¡º &ì\–i¡ "³[ƒ ¤õ[i¡Å[Å}>à ëºàºKã ³¹ã íº>¤à ºàÒü[¹A¡[Å} ëó¡àR¡Òü "ƒå¤å R¡[Î[ƒ ³[ošå¹ƒà íº[¹¤à *[ó¡Îà¹[Å} A¡Úà Úà´•à ³[ošå¹ã ëºàº "[Τå í>>¤à >;yKà JR¡>¤à ëÒà;>¤à Úà*[¹¤ìK? ëºàº-³ìÚA¡ ³åÄà >;y¤Îå JR¡>¤à ëÒà;>¤à¡¡/ ëÚàA¡J;>¤à ëÒà;>¤à *\à[Å}ƒå ³Åã} ¯à;[ÅÀ[Aá, *\à *Òü>à íº¤à A¡Úà "³Îå} ³ìÚA¡ šà¤à ó¡à*¤à R¡³ƒ¤à *\à ³Úà³ "³à Úà*[ÅÀ[Aá¡ú ³t¡à} "[΃à "šè>¤à ÒüàB¡ã ³îÒì¹àÒü [Å>šà} ºèš (&³ÒüÎ) A¡ã 10Ç¡¤à ³ìšàA¡ >å[³;A¡ã ë=ï¹³Kà ³¹ã íº>>à šàR¡ì=àA¡šà ë=ï¹³ƒåƒà "ì=àÒü¤à ³ã=å}ìº> *Òü[J¤à ³[ošå¹ ׸ì³> ¹àÒüi¡ A¡[´¶Î>Kã &[C¡} [W¡Ú¹šà΢> *Òü[¤¹´¬à JàÒü샳 ³[oKã ¯à󡳃à íºšàA¡ ³ãÚà´•à JĤà Úà¤øà-ÿ- ³[ošå¹Kã W¡ãó¡ ëÎìyû¡i¡[¹ ÒàÙà ³t¡³ƒà ³[ošå¹ã ëºàº JR¡‰¤Îå ëºàº ó¡à*>>¤à Òü[–i¡[šøi¡¹ "³à =´¬ãKƒ¤[> >;yK>à ³[ošå¹ã ëºàº "[ÎÎå ³ìR¡à–ƒà t¡´¬ãƒå>à JR¡Ò>Kƒ¤[>¡ú ³[Î ëÒï[J¤à W¡Òã J¹ƒà W¡;>¹´¶ã ÒàÚ¤à ¯àó¡³[Î ³[ošå¹ƒà íº¹³[J¤à ¤õ[i¡Å Òü[–ƒÚàKã ëšà[º[i¡ìA¡º &ì\–i¡[Å}>à ët¡ïJø¤à =¤A¡>à l¡ü;Jø¤à =¤A¡ "³[>¡ú "ƒå>à ³[ošå¹ ׸ì³> ¹àÒüi¡ A¡[´¶Î>Kã &[C¡} [W¡Ú¹ì³> *Òü[¤¹´¬à JàÒü샳 ³[o>à ÒàÚ[¤[¹¤à ¯àó¡³[Î "Wå¡´¬[>¡ú "ìt¡àÙà "³>à l¡à: ‹>¤ã¹ ºàÒüÅø³Kã ¯à󡳃à-ÿ- Òü}[ºÅ Úà´•à R¡àR¡¤à šà[´Ã¤à "[Î ÎàìÒ¤A¡ã ³>àÒüKã ³>³ ëA¡à[v¡ûö¡¤[>¡ú ÒüÅàKã ëºàº "[Î ëÒï¹[Aá¤à 'ìJàÚKã "R¡à}[Å}>à ³³è; t¡à>à JR¡Ò>¤à "[Î Úà´•à ³ì=ï t¡àì¹ ÒàÚ¤à ¯àó¡³[γÎå í>>>ã}R¡àÒü *Òü¹¤[>¡ú
"³à *Òü¹¤Îå "³¤å *Òü¹¤Îå ëºàÒüº³ ³šå *Òü[J¤à 'ìJàÚKã ó塹硚Îå *Òüƒ¤à Úåì¹àšt¡Kã ºàA¡[J¤à ¤õ[i¡Å¡/ Òü}[ºÅ[Å}>à Úà´•à ¯à>à [¹Îà΢ ët¡ï¹Kà ³[ošå¹ã ëºàºKンA¡ ³³º Úà´Ã¤à Køà³à¹, 뮡àA¡¤åº[¹, "³[ƒ ëóø¡\>[W¡}¤à ³³º Úà´Ã¤à ºàÒü[¹A¡ A¡Úà =[´¬¹´¬[Î 'ìJàÚ>à ³³º Úà´•à ëºï¤à t¡R¡àÒüó¡ì‰¡ú "ƒåKãÎå ³=v¡û¡à ëÒï[\A¡ íº[¹¤à ó¡ã®¡³[΃à ëÚºìÒï³ã *Òü[¹¤à 'ìJàÚ>à 'ìJàÚKã ëºàº ³ìÚA¡[Î A¡ƒàÒü ó¡à*¤à ëÚàJ;>¤à ëÒà;>¤Kã ³[³[Î>à A¡ƒàÒü ó¡à*¤à t¡à[¹¤ìK ÒàÚ¤[Î ëÚ}[³Ä¤à ÚàÒü¡ú ÒüA¡àÒü>ã}R¡àÒü[ƒ [W¡>à, \àšà>, ëA¡à[¹Úà, ¹ç¡[ÎÚà, Úåì¹àšt¡à íº[¹¤à W¡à*J;º¤à íº¤àA¡[Å}>à ³ÅàKã ëºàº >v¡>à "ìt¡àÙà ëºàº[Å} Úà´•à ëÒÄà R¡àR¡>¤à l¡üìƒ [i¡[®¡ƒà šàl¡ü ëºï¤ƒà ó¡à*¤à ³Åà-³ÅàKã ëºàºƒà ³>ã}t¡´•à R¡àR¡>[¹, Òü[–ƒÚàƒÎå Îàl¡üi¡
Òü[–ƒÚàKã ³ã*Òü[Å}>à ³ÅàKã ëºàº¤å Úà´•à ºè´•à ëºïƒå>à R¡àR¡[º¡ú R¡àR¡>¹¤[>>à¡/Åã[\Ť[>>à ³Åà>à ëºàºƒå [Ò}ƒå>à íº¤à t¡à¤[>¡ú 'ìJàÚ[ƒ í³ît¡ìºà> íÒìt¡ ÒàÚ¹Kà 뺴•¤à, Òü}[ºÅ ë=;ºKà W¡à*J;>à ³à>¤à šã[Aá¤à "R¡à}[Å}ƒà ³³àìºàºKã ³×v¡à Òü}[ºÅ>à ëÒÄà JR¡ÒĤà ëÒà;>[¹¡ú ³t¡à}[΃à Úà´•à Wå¡´Ã¤à ¯àó¡³ "³[ƒ 'ìJàÚKã ëºàº W¡à*J;ÒĤà ëÒà;>¤ƒà R¡[Î[ƒ 'ìJàÚKã šå[X ³[Ò} "[΃à [¹ìi¡[>} ¯àº Úà*‰¤à íº¹àÒüKà šàTA¡ *Òüì¹, [¹ìi¡[>} ¯àº Úà*‰¤à íº¹àÒü "³>à #[Å}Kã Åàóå¡ íÚ¤ƒà t¡š—à-t¡š—à [A¡”‚¹[Aá¤à ó¡ã®¡³[΃à "ìt¡àÙà ëºàºKã #î¹ A¡À¤à Åàóå¡>à íº¹àÒü[Î ó塃;tå¡>à šå[JK‰à ÒàÚ¤[Î[>¡ú ³t¡³ƒå>à º³Úà>¤à [Ò\³ Òü¹à¤t¡A¡ã #îà ³ìÚv¡û¡à ‘R¡³[Jƒ¹à íºìR¡àÒü>à š[”‚}¤à’ ÒàÚ¤à #îŃå Wå¡[Å>¹¤øà ÒàÚ¤[Î[>¡ú
³[ošå¹ã ëºàºKã ó¡\¤à ³ÅA¡[Å}Kã ³t¡à}ƒà ³³àR¡ƒÎå ëA¡àº³ "[΃à =³\[J¤à íºìJø¡ú ëºàºKã ó¡\¤à í>>[‰îR¡ƒà ¤õ[i¡Å[Å}>à ³[ošå¹ã ëºàºKã ³t¡à}ƒà í>>[¤¹´¬à, =[´¬¹´¬à Úà´Ã¤à º>[Å} "³[ƒ 'ìJàÚKã ó塹硚Îå >v¡¤à ³ìJàÚ>à í>>[¤¹[´Ã¤à ³*}[Å} "[Î "R¡A¡š[>¡ú A塳\à 1937 ƒà [Îì\ ë\àƒ¢à>>à A¡´šàÒüº ët¡ï¤à ºà³àÚ 341 šà>¤à Òü}[ºÅ, ë¤Uà[º "³[ƒ ³[ošå¹ã [ƒG>à[¹ ëó¡àR¡[J¡ú ³[ÎKã ³t¡à}ƒà Journal of the Asiatic society of Bangal, Vol. XLIV, 1875 A¡ã ºà³àÚ 173 ƒKã 181 ó¡à*¤ƒà Úà*[¹¤à [\'W¡ [ƒ³à–i¡>à ³[ošå¹ã Køà´¶à¹Kã ³t¡à}ƒà =[´Ã¤à ¯àó¡³ ëÚ}[³Ä¤à ÚàÒü¡ú ³[ošå[¹ ëºàºKã Køà³à¹ ëÒï[\B¡ã *Òü>à t¡ìÅ}>à JR¡¤à R¡³[‰, "³Îå} ³[ÎKà ³¹ã íº>¤à "³v¡à íºt¡¤>à Úåì¹à[šÚà>[Å}>à A¡>àP¡´¬à "³Kã Jè;t¡à ëºÙà ÚàÒü¡ú '>à JR¡\¤ƒà, ëºàº "[ÎKã ³t¡à}ƒà Òü}[ºÅ-³[ošå¹ã [ƒG>à[¹ ºàÒü[¹A¡ "³JA¡ íº[¹ "ƒå¤å ëÒï[\A¡ Úà´•à ¯à;[º¡ú ëºàº "[Î ÒàăKã ³ÅàKã *Òü¤à ³ÅA¡ "³à íº¹A¡Òü "³[ƒ ëºàº "[Î "A¡A—¡¤à W¡à} "³ƒà Òüƒå>à ºàA¡Òü¡ú ³[ÎKã ³*} ³ìÚA¡ ëÒï[\A¡Îå íº[¹ "³Îå} ëÒï[\A¡Îå [\*[>Úàìºà[\ "³[ƒ Òü³å}-³>å}Kã *Òü¤à ë¹ìA¡àƒ¢[Å} Òü¤ƒà Åã[\Ä[¹ "ƒå¤å "W¡´¬à ºìÀà> Òü[t¡B¡ã ¯àó¡³ šè´•³v¡û¡à ¤Uºà >;yKà ¤Uºà ³ìÚv¡û¡à ³[ošå¹ã ëºàº Òü¤à W¡x[¹¡ú
ë>ài¡ "[΃à ët¡ï[¹¤à ¯àó¡³[ƒ šã[¹¤à Køà³à[i¡ìA¡º ëó¡à³¢ "[Î R¡àR¡[º¤à ëºàº "[΃Kã ëºï[J¤[>, '>à ÒàÚ[J¤à ë³>å[ÑI¡Ÿi¡ "[΃Kã >ìv¡, ³ƒåƒà ³t¡³ ëºàÒü¹¤à "[¹¤à ëºàºKã ³*} A¡Úà Úà*[¹, "³Îå} t¡ìÅ}>³A¡ ³[Î ÒüW¡³ W¡´¬à ³[ošå¹ã ³ãW¡³ "³>ó¡à*¤à Úà´•à ¯à>à ëºï[Å>¤à R¡³ìƒ¡ú "ìt¡àÙà "³>à 1888 ƒà A.J. Primpose, officiating political agent, Manipur >à ëó¡àR¡[J¤à A Manipuri Grammar Vocabulary and Phrase book ÒàÚ[¹¤à ºàÒü[¹A¡ "[ÎKã ¯àìÒïìƒàv¡û¡à ³=v¡û¡à šã[¹¤à ë>ài¡[Å}[Î Òü[¹¡ú ³[ÎKã ºàÒü[¹A¡ "[Îƒà ³[ošå¹ã ëóø¡\, šø³à>-šà "³[ƒ [Ñš[Îì³> *ó¡ ³[ošå¹ã A¡ì¹ìÑšàì–ƒX ó¡\>à Úà*¹¤à ºà³àÚ 100 šà>¤à ³[ošå¹ã Køà³à¹ ºàÒü[¹A¡ "³[>¡ú ³[ÎKã ³=v¡û¡à A塳\à 1908 t¡à [i¡[Î ëÒàƒÎ>>à ëó¡àR¡[J¤à ‘[ƒ í³ît¡Î’ ÒàÚ¤à ºàÒü[¹v¡ûå¡Kã ºà³àÚ 155 ƒKã 211 ó¡à*¤ƒà Køà³à¹, ëÚA¡ źàÒü "³[ƒ Úè´•àA¡ "³Îå} >å[³; A¡àÙà šåÚàKã ¯àÒ씂àA¡ ó¡\>à Úà*[¹¡ú "³[ƒ í³ît¡ ëºàºKã ³t¡à}ƒà Ç¡KàÚ>à Òü[¹¡ú Å´š;>à =³\¹¤ƒà-ÿ- "Òà>¤à í³ît¡[Å} ¤[³¢\[Å}Kà >A—¡¤à ³àĤà Úà´•à íº, "³[ƒ ëºàºKã ³³àR¡ "³Îå} ³tå¡}ƒà t¡Ùà [šø[i¡G "³[ƒ Î[i¡G[Å} "[Î ¤[´¶¢\ "³[ƒ [i¡ì¤i¡à> ëºàº[Å}Kà Úà´•à ³àĤà "³[ƒ >îA—¡ ÒàÚ¤ƒå Òü[¹¡ú ëºàÚ>>à [³Ê¡¹ ëƒ[¤Î>à "³åB¡à ëÒÄà šè[A—¡} [W¡}[Å>¤à ¯àó¡³[ƒ í³ît¡ "³[ƒ ë¤àìl¡à[Å}Kã ëºàºKã ³¹v¡û¡à ëºàºKã ³W¡; "³[ƒ ëJà씂àv¡û¡à ëºàº ">ãKã >A—¡¤à ³¹ã íºî> ÒàÚ¤à l¡ü;[º¡ú A塳\à 1912 ƒà Revesend Nilliam Pettigrew >à ëó¡àR¡[¤[J¤à ³[ošå¹ (í³ît¡) Køà³à¹ [¯i¡ ÒüºìÊ¡ö[i¡¤ ëÎì–i¡X ºà³àÚ 111 šà>¤à ºàÒü[¹A¡ "³Îå ó¡\>à =[´¬¹´¶ã¡ú ºàÒü[¹A¡ "[ÎKã ³³àR¡Kã ¯àì¹àºƒà "Îå´•à Òü[¹-G.A. Grierson, CIE, ICS >à Òü¤à Linguistic Survey of India Kã Volume-III, part-III Kã ºà³àÚ 24 Kã [¹³àA¢¡t¡à Mr. Primrose Kã ë³>å¸ìÚº "[Î ¯à R¡àR¡¤Kã ³*} Wå¡´¬à ³ìÚA¡ ëÅ}¤à ¯àJìÀà> "³à ó¡}>¤à Úà´•à Aè¡š—à ëÚ}Òü, "³[ƒ A¡>àP¡´¬à "³>à ëºàº "[ÎKã ³ÅA¡ t¡àA¡šà R¡´•¤KンA¡ ¯à칚 ëºïKƒ¤[> ÒàÚ¤à ¯àó¡³Îå Úà*[¹¡ú Lieutenant colonel J Shakespear, political agent of the state A¡ã ³tå¡}ÒüÄÎå ëJĤà A¡ÚàKà ëºàÚ>>à ëºàº "[ÎKã ³šè} ó¡à¤à ³ÅA¡ t¡àA¡šKã =¤A¡ Úàì¹ ÒàÚ>à ëó¡àR¡ìƒàA¡šKà ëºàÚ>>à Reverend William Pettigrew >à Køà³à¹ "[Î ëó¡àR¡[J¤[>¡ú
t¡ìÅ}>à ÒàÚ¹¤ƒà ¤õ[i¡Å[Å}Kã ëA¡àA¡ "[Î "R¡A¡š[>, ³ìJàÚ>à ëÒA¡ íº¹ç¡¤à ³ó¡³ Jè[ƒ}³A¡ ³ó¡³ƒåKã ³ãÚà´•à R¡àR¡>[¹¤à ëºàº, >à;,ºàÒü[>}Kã *Òü¤à ºàÒü[¹A¡[Å}ƒà A¡[¹ Úà*[¹ ÒàÚ>à í>>ƒå>à JR¡>¤à ëÒà;>¤[Î[>¡ú t¡ìÅ}>³A¡ ³ìJàÚ[ƒ ëºàÒüº³ ³šå[>, ³ìJàÚ>à ët¡ï>ã}¤t¡à ët¡ï¤[> "ƒå¤å ëºàÒüº³ ³šå>à ët¡ï[¤¹´¬à "ƒåP¡´¬à R¡[Î 'ìJàÚ>à "ƒåA¡ ëÚï>à ëÒà;>¤à R¡´Ã¤øà ëÒà;>¹¤øà ÒàÚ¤[Î ³ã;ìÚ} "³ƒà =³\¤[>¡ú ¤õ[i¡Å ëºàÒüº³ íºR¡àA¡ "ƒå>à ëÒÄà íó¡ >;yKà ó¡ìv¡ ÒàÚ¤ƒå >ìv¡¡ú ³ìJàÚ>à ët¡ï[¤¹´¬à =¤A¡[Å} "ƒå R¡[ÎKã ³ãì¹àºKà W¡àl¡ü¹àA¡šà W¡à}ƒ´•\>ã}¤à "ƒå[>¡ú
ëÒï[\A¡ "à[i¢¡A¡º "[ÎKã ¯àó¡³ ³[ošå¹ ëºàº ºàÒü¹¤à ëºàº >ìv¡ "ƒå¤å ëºàº í>>¤à ëºàº W¡à*J;>¤à A¡>à>à ëÒà;>[¤[¹¤ìK ÒàÚ¤à ¯àÒ} "[΃à 'ÒàA—¡à ³=v¡û¡à =³\[¹¤[Å} "[Î ³[ošå¹ã ëºàºKã ³t¡à}ƒà ¤õ[i¡Å[Å}>à ³[ošå¹ã ëºàº JR¡>¤à ëÒà;>[¤¹´¬à "³[ƒ í>>[¤¹´¬[Å} "ƒå ëÚ}\¹ç¡¹Kà 'ìJàÚÎå ëÒÄà šè[A—¡} W¡}Òg>ã}¤Kã ¯àJº "³[ƒ ¯àó¡³[Î ºàA¡W¡[¹¤[>¡ú "ƒå³ *Òü>³A¡ ³[ošå¹ã ëºàºKã ó¡\¤[ƒ ¯à;šà >ìv¡ ÒàÚ¤ƒå ºàA¡W¡>ã}Òü¡ú Úåì¹àšt¡Kã ºàA¡[J¤à Òü}[ºÅ[Å}>à ³à캳Kã ³ó¡³ Jè[ƒ}ƒà W¡;šƒà º³ƒ³ "ƒåKã ëºàº, ³ìÚA¡, >à;, ºàÒü[>}Kã W¡;>¤ã[Å} ³åÄà JR¡ƒå>à¡/í>>ƒå>à º³ƒ³ƒåKã íº\¹´¬à šè´¬à ÒüA¡àÒüJå´•[¹ "ƒå¤å R¡[Î[ƒ ³ƒåP¡´¬ƒå Úà´•à ¯à;ìº ÒàÚ¤à Úàì¹, Òüšà-Òüšå[Å}>à =[´¬¹´¬à ³³º Úà´Ã¤à ëºàº-³ìÚA¡ "³[ƒ ëºàºKã ó¡\¹¤à ³ÅA¡[Å} Òü>J;º[Aá¤à >Òàì¹àº A¡Úà Åã[\Ä¤à ¯à;[ÅÀA¡š>à 'ìJàÚKã ëºàº[Î A¡¹´¬à ó¡ã®¡³ƒà íºìÒïKƒìK ÒàÚ¤ƒå J>¤ƒà >å}>à}¤à ó¡à*Òü¡ú ¤õ[i¡Å>à ³[ošå¹ã ëºàº JR¡>¤à ëÒà;î>¡ú í>î> "ƒåKà ³[ošå¹ƒà íº¹´¬à ëšà[º[i¡ìA¡º &ì\–i¡ "³[ƒ ¤õ[i¡Å[Å}>à ëºàºKã ³¹ã íº>¤à ºàÒü[¹A¡[Å} ëó¡àR¡Òü "ƒå¤å R¡[Î[ƒ ³[ošå¹ƒà íº[¹¤à *[ó¡Îà¹[Å} A¡Úà Úà´•à ³[ošå¹ã ëºàº "[Τå í>>¤à >;yKà JR¡>¤à ëÒà;>¤à Úà*[¹¤ìK? ëºàº-³ìÚA¡ ³åÄà >;y¤Îå JR¡>¤à ëÒà;>¤à¡¡/ ëÚàA¡J;>¤à ëÒà;>¤à *\à[Å}ƒå ³Åã} ¯à;[ÅÀ[Aá, *\à *Òü>à íº¤à A¡Úà "³Îå} ³ìÚA¡ šà¤à ó¡à*¤à R¡³ƒ¤à *\à ³Úà³ "³à Úà*[ÅÀ[Aá¡ú ³t¡à} "[΃à "šè>¤à ÒüàB¡ã ³îÒì¹àÒü [Å>šà} ºèš (&³ÒüÎ) A¡ã 10Ç¡¤à ³ìšàA¡ >å[³;A¡ã ë=ï¹³Kà ³¹ã íº>>à šàR¡ì=àA¡šà ë=ï¹³ƒåƒà "ì=àÒü¤à ³ã=å}ìº> *Òü[J¤à ³[ošå¹ ׸ì³> ¹àÒüi¡ A¡[´¶Î>Kã &[C¡} [W¡Ú¹šà΢> *Òü[¤¹´¬à JàÒü샳 ³[oKã ¯à󡳃à íºšàA¡ ³ãÚà´•à JĤà Úà¤øà-ÿ- ³[ošå¹Kã W¡ãó¡ ëÎìyû¡i¡[¹ ÒàÙà ³t¡³ƒà ³[ošå¹ã ëºàº JR¡‰¤Îå ëºàº ó¡à*>>¤à Òü[–i¡[šøi¡¹ "³à =´¬ãKƒ¤[> >;yK>à ³[ošå¹ã ëºàº "[ÎÎå ³ìR¡à–ƒà t¡´¬ãƒå>à JR¡Ò>Kƒ¤[>¡ú ³[Î ëÒï[J¤à W¡Òã J¹ƒà W¡;>¹´¶ã ÒàÚ¤à ¯àó¡³[Î ³[ošå¹ƒà íº¹³[J¤à ¤õ[i¡Å Òü[–ƒÚàKã ëšà[º[i¡ìA¡º &ì\–i¡[Å}>à ët¡ïJø¤à =¤A¡>à l¡ü;Jø¤à =¤A¡ "³[>¡ú "ƒå>à ³[ošå¹ ׸ì³> ¹àÒüi¡ A¡[´¶Î>Kã &[C¡} [W¡Ú¹ì³> *Òü[¤¹´¬à JàÒü샳 ³[o>à ÒàÚ[¤[¹¤à ¯àó¡³[Î "Wå¡´¬[>¡ú "ìt¡àÙà "³>à l¡à: ‹>¤ã¹ ºàÒüÅø³Kã ¯à󡳃à-ÿ- Òü}[ºÅ Úà´•à R¡àR¡¤à šà[´Ã¤à "[Î ÎàìÒ¤A¡ã ³>àÒüKã ³>³ ëA¡à[v¡ûö¡¤[>¡ú ÒüÅàKã ëºàº "[Î ëÒï¹[Aá¤à 'ìJàÚKã "R¡à}[Å}>à ³³è; t¡à>à JR¡Ò>¤à "[Î Úà´•à ³ì=ï t¡àì¹ ÒàÚ¤à ¯àó¡³[γÎå í>>>ã}R¡àÒü *Òü¹¤[>¡ú
"³à *Òü¹¤Îå "³¤å *Òü¹¤Îå ëºàÒüº³ ³šå *Òü[J¤à 'ìJàÚKã ó塹硚Îå *Òüƒ¤à Úåì¹àšt¡Kã ºàA¡[J¤à ¤õ[i¡Å¡/ Òü}[ºÅ[Å}>à Úà´•à ¯à>à [¹Îà΢ ët¡ï¹Kà ³[ošå¹ã ëºàºKンA¡ ³³º Úà´Ã¤à Køà³à¹, 뮡àA¡¤åº[¹, "³[ƒ ëóø¡\>[W¡}¤à ³³º Úà´Ã¤à ºàÒü[¹A¡ A¡Úà =[´¬¹´¬[Î 'ìJàÚ>à ³³º Úà´•à ëºï¤à t¡R¡àÒüó¡ì‰¡ú "ƒåKãÎå ³=v¡û¡à ëÒï[\A¡ íº[¹¤à ó¡ã®¡³[΃à ëÚºìÒï³ã *Òü[¹¤à 'ìJàÚ>à 'ìJàÚKã ëºàº ³ìÚA¡[Î A¡ƒàÒü ó¡à*¤à ëÚàJ;>¤à ëÒà;>¤Kã ³[³[Î>à A¡ƒàÒü ó¡à*¤à t¡à[¹¤ìK ÒàÚ¤[Î ëÚ}[³Ä¤à ÚàÒü¡ú ÒüA¡àÒü>ã}R¡àÒü[ƒ [W¡>à, \àšà>, ëA¡à[¹Úà, ¹ç¡[ÎÚà, Úåì¹àšt¡à íº[¹¤à W¡à*J;º¤à íº¤àA¡[Å}>à ³ÅàKã ëºàº >v¡>à "ìt¡àÙà ëºàº[Å} Úà´•à ëÒÄà R¡àR¡>¤à l¡üìƒ [i¡[®¡ƒà šàl¡ü ëºï¤ƒà ó¡à*¤à ³Åà-³ÅàKã ëºàºƒà ³>ã}t¡´•à R¡àR¡>[¹, Òü[–ƒÚàƒÎå Îàl¡üi¡
Òü[–ƒÚàKã ³ã*Òü[Å}>à ³ÅàKã ëºàº¤å Úà´•à ºè´•à ëºïƒå>à R¡àR¡[º¡ú R¡àR¡>¹¤[>>à¡/Åã[\Ť[>>à ³Åà>à ëºàºƒå [Ò}ƒå>à íº¤à t¡à¤[>¡ú 'ìJàÚ[ƒ í³ît¡ìºà> íÒìt¡ ÒàÚ¹Kà 뺴•¤à, Òü}[ºÅ ë=;ºKà W¡à*J;>à ³à>¤à šã[Aá¤à "R¡à}[Å}ƒà ³³àìºàºKã ³×v¡à Òü}[ºÅ>à ëÒÄà JR¡ÒĤà ëÒà;>[¹¡ú ³t¡à}[΃à Úà´•à Wå¡´Ã¤à ¯àó¡³ "³[ƒ 'ìJàÚKã ëºàº W¡à*J;ÒĤà ëÒà;>¤ƒà R¡[Î[ƒ 'ìJàÚKã šå[X ³[Ò} "[΃à [¹ìi¡[>} ¯àº Úà*‰¤à íº¹àÒüKà šàTA¡ *Òüì¹, [¹ìi¡[>} ¯àº Úà*‰¤à íº¹àÒü "³>à #[Å}Kã Åàóå¡ íÚ¤ƒà t¡š—à-t¡š—à [A¡”‚¹[Aá¤à ó¡ã®¡³[΃à "ìt¡àÙà ëºàºKã #î¹ A¡À¤à Åàóå¡>à íº¹àÒü[Î ó塃;tå¡>à šå[JK‰à ÒàÚ¤[Î[>¡ú ³t¡³ƒå>à º³Úà>¤à [Ò\³ Òü¹à¤t¡A¡ã #îà ³ìÚv¡û¡à ‘R¡³[Jƒ¹à íºìR¡àÒü>à š[”‚}¤à’ ÒàÚ¤à #îŃå Wå¡[Å>¹¤øà ÒàÚ¤[Î[>¡ú